تاريخ شروع

خلاصه

توضيحات

پروژه‏هاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال⁽¹⁾(BOT)

تاريخ دريافت:11/12/79
 تاريخ تأييد: 30/2/80

جناب دكتر عبدالحسين شيروى⁽²⁾

چكيده:

در حالى كه سرمايه‏گذارى هنگفت در طرحهاى زيربنايى يك نياز مبرم براى كشورهاى در حال توسعه است، دولتها قادر نيستند سرمايه لازم براى تأمين مالى اين پروژه‏ها را تأمين كنند. يكى از ايده‏هاى نو در حل اين معضل استفاده از قراردادهاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOt) است. اين روش به بخش خصوصى امكان مى‏دهد تا در پروژه‏هاى زيربنايى و عمومى مشاركت كند، بدون اين كه براى هميشه مالك طرحهاى زيربنايى شود. اخيرا استفاده از قراردادهاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال، جهت خصوصى‏سازى، جذب سرمايه‏هاى خارجى، دسترسى به تكنولوژى پيشرفته و مهارتهاى فنى، و بهره‏مندى از مديريت كارآمد، مورد توجه دولت ايران نيز قرار گرفته است. اين مقاله كوشش دارد تا اولاً، مكانيزم اين قراردادها را كه به قراردادهاى بى.او.تى، معروف هستند مورد بررسى قرار دهد و ثانيا، مكانيزم بى.او.تى را از مكانيزمهاى مشابه تمييز دهد و مشخصه‏هاى قراردادهاى بى.او.تى را بيان نمايد، تا زمينه بهره‏گيرى هر چه بيشتر آنها در پروژه‏هاى زيربنايى و در جهت خصوصى سازى، جذب تكنولوژى و دانش فنى، و دسترسى به مديريت كارآمد فراهم گردد.

واژگان كليدى: بى.او.تى، ساخت، بهره‏بردارى و انتقال، تأمين مالى پروژه‏هاى زيربنايى، جذب سرمايه‏گذارى خارجى، جذب تكنولوژى، دسترسى به مديريت كارآمد

مقدمه

يكى از مكانيزمهايى كه در جهت خصوصى‏سازى اقتصادى و جذب سرمايه و تكنولوژى خارجى مورد توجه كشورهاى در حال توسعه قرار گرفته است، قراردادهايى است كه بطور عام تحت عنوان ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT) عنوان شده‏اند. اين قراردادها بر دو پايه قرار دارند: استفاده از قدرت معاملى كشورهاى در حال توسعه جهت تحت فشار قراردادن طرفهاى تجارى - در كشورهاى صنعتى - به مشاركت در رشد و توسعه اقتصادى آنان؛ خصوصى‏سازى اقتصادى در پروژه‏هاى زيربنايى به نحوى كه متناسب با نيازهاى كشورهاى در حال توسعه باشد.

اخيرا استفاده از قراردادهاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال جهت خصوصى‏سازى، جذب سرمايه‏هاى خارجى، دسترسى به تكنولوژى پيشرفته و مهارتهاى فنى، و بهره‏مندى از مديريت كارآمد، مورد توجه دولت ايران نيز قرار گرفته است. به عنوان نمونه بند 6-14 طرح سازماندهى اقتصادى جمهورى اسلامى ايران كه در اواسط سال گذشته توسط رياست محترم جمهورى ابلاغ شد، بر ورود و جلب منابع و سرمايه‏هاى خارجى از طريق قراردادهاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT) تأكيد شده است.

اين مقاله كوشش دارد، تا اولاً، مكانيزم اين قراردادها را كه به قراردادهاى بى.او.تى، معروف هستند مورد بررسى قرار دهد و ثانيا، مكانيزم بى.او.تى را از مكانيزمهاى مشابه تمييز دهد و مشخصه‏هاى قراردادهاى بى.او.تى را مطرح نمايد تا زمينه بهره‏گيرى هر چه بيشتر آنها در پروژه‏هاى زيربنايى و در جهت خصوصى سازى، جذب تكنولوژى و دانش فنى، و دسترسى به مديريت كارآمد فراهم گردد. بنابراين مطالب اين مقاله به دو قسمت تقسيم مى‏شود: در قسمت اول، مفهوم پروژه‏هاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT) مورد بررسى قرار مى‏گيرد و در قسمت دوم ويژگيهاى اين قراردادها و تفاوت آن با قراردادهاى مشابه، مورد تحليل قرار مى‏گيرد.

قسمت اول: مفهوم پروژه‏هاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT)

الف) تعريف پروژه‏هاى بى.او.تى

دستيابى به توسعه و رشد اقتصادى تنها در پرتو سرمايه‏گذارى در طرحهاى زيربنايى اقتصادى امكان‏پذير است. طرحها و پروژه‏هاى زيربنايى به صورت سنتى در قلمرو بخش عمومى قرار داشته و توسط دولت تأمين مالى، ساخته و نهايتا اجرا و مورد بهره‏بردارى قرار مى‏گرفته است. بسيارى از كشورهاى در حال توسعه ديگر قادر نيستند به تقاضاهاى روز افزون در بخش زيربنايى اقتصادى پاسخ دهند. آنها جهت ساخت پروژه‏هاى زيربنايى نياز به سرمايه كلان، ارز خارجى، تكنولوژى پيشرفته و مديريت كارآمد دارند. بنابر اين بدون حضور فعّال طرفهاى تجارى از كشورهاى صنعتى و بدون مشاركت بخش خصوصى، اين دولتها قادر نيستند به تقاضاهاى رو به تزايد در بخش زيربنايى اقتصادى پاسخ دهند. يكى از مكانيزمهايى كه در جهت حل معضل سرمايه‏گذارى در پروژه‏هاى زيربنايى مورد توجه كشورهاى در حال توسعه قرار گرفته است قراردادهاى ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT) است.

ساخت، بهره‏بردارى و انتقال ترجمه عبارت «Build-Operate-Transfer» است كه بطور اختصارى به آن بى.او.تى (BOT) مى‏گويند. اين عبارت در بردارنده سه مفهوم ساختن، اجرا و بهره‏بردارى كردن و نهايتا انتقال دادن است. در يك قرارداد متعارف بى.او.تى، پروژه‏اى با مجوز دولت توسط يك شركت خصوصى ساخته مى‏شود و پس از ساخت، براى مدتى، مورد بهره‏بردارى آن شركت قرار مى‏گيرد و پس از انقضاى مدت قرارداد، پروژه به دولت طرف قرارداد منتقل مى‏شود. به بيان ديگر، دولتى به يك كنسرسيوم خصوصى متشكل از شركتهاى خصوصى امتياز مى‏دهد تا كنسرسيوم مطابق قرارداد، تأمين مالى يك طرح زيربنايى را عهده دار شده، آن را بسازد و در ازاى مخارجى كه تقبل كرده براى مدتى از پروژه ساخته شده بهره‏بردارى كند و پس از سپرى شدن مدت قرارداد، پروژه و حق استفاده از آن را مجانا به دولت منتقل نمايد.

ب) طرفهاى اصلى يك پروژه بى.او.تى

با توجه به مطالب بالا و همانطور كه در نمودار شماره (1) نشان داده شده است، طرفهاى اصلى يك پروژه ساخت، بهره‏بردارى و انتقال (BOT) عبارتند از:

1- دولت پذيرنده سرمايه:Host Government يكى از طرفهاى اصلى قرارداد بى.او.تى دولت است كه در قلمرو خود اجازه مى‏دهد تا يك كنسرسيوم خصوصى، ساخت يك پروژه زيربنايى و تأمين مالى آن را تقبل كرده و پس از ساخت، براى مدتى از آن بهره‏بردارى كند. در عمل يكى از نهادهاى دولتى (كه ممكن است در سطح ملى، استانى يا محلى باشد) مسؤوليت پروژه را به عهده مى‏گيرد و در نهايت پروژه به آن نهاد منتقل مى‏شود. علاوه بر آن نهاد دولتى كه مسؤول مستقيم پروژه است، معمولاً تعداد ديگرى از دواير دولتى نيز، بطور مستقيم يا غير مستقيم در پروژه دخالت دارند.

2- كنسرسيومConsortium : طرف دوم قرارداد بى.او.تى تعدادى كارگزار خصوصى است كه در يك شركت تحت عنوان كنسرسيوم متشكل شده و بطور مشترك مسؤوليت تأمين مالى، ساخت، اجرا و بهره‏بردارى از پروژه را تقبل مى‏كنند.

3- سهامداران: اشخاص حقيقى و يا حقوقى هستند كه بخشى از سرمايه مورد نياز براى پروژه را از طريق خريد سهام تأمين مى‏كنند.

4- پيمانكاران: پيمانكاران ممكن است متعدد و متنوع باشند كه به حسب مورد ممكن است وظيفه مطالعات ابتدايى پروژه، ساخت پروژه، عرضه ماشين آلات، ابزار و مصالح مورد نياز براى ساخت پروژه، نصب ماشين آلات، بهره‏بردارى، عرضه مواد اوليه و ديگر مايحتاج براى بهره‏بردارى و غيره را به عهده گيرند.

5- خريداران محصولات: كسانى كه در نهايت محصولات پروژه به آنها فروخته مى‏شود، ممكن است مصرف كنندگان نهايى يا شركتهاى خصوصى يا دولتى باشند كه بطور تضمينى خريد محصولات را تقبل كرده‏اند.⁽³⁾