جز با صالح‌بودن سرپرست امور مردم به سامان نمی‌رسد و به اصلاح درنمی‌آید، و جز با پایداری و ایستادگی مردم [بر روی حقوقشان] سرپرستان صالح نمی‌شوند؛ بنابراین هنگامی كه شهروندان حق سرپرست و زمامدار را به جای آورند و زمامدار حق شهروندان را [چنان‌كه برعهده دارد،] گزارد؛ در میان آنان [و در پیوند میان مردم و مسئولان] حق ارجمند می‌گردد، راههای روشن دین به روی مردم گشوده می‌شود، نشانه‌های دادگری به استواری برپا می‌ایستند، و شیوه‌های برنهاده [پیامبر بزرگوار] بر راه هموار خود به حركت درمی‌آیند؛ بدین شیوه روزگار به سامان می‌رسد [و اوضاع اجتماعی به اصلاح درمی‌آید]، به پایداری و ماندگاری دولت امید می‌رود، و چشمداشت‌های دشمنان [برای نابودی چنین نظامی] به ناامیدی تبدیل می‌شود. »(همان(

پس از تصویر چنین اجتماعی كه حقوق همگان در آن رعایت می‌شود، و بدون پرداخت هزینه‌های گزافی برای نیروهای نظامی و انتظامی و امنیتی، مردم خود با همدلی و همدستی مسئولانی كه انتخاب كرده‌اند، كشورشان را اصلاح می‌كنند و بر ماندگاری و پایداری نظامشان می‌افزایند، و دشمن را در پشت مرزهای فیزیكی و فرهنگی زمین‌گیر می‌كنند؛ یك اجتماع واژگونه را به تصویر می‌كشد كه نه حقوق مردم در آن رعایت می‌شود و نه حقوق سرپرستان، در نتیجه نظام بر لبة پرتگاه سقوط قرار می‌گیرد و همة امور عقیدتی و روانی و فرهنگی و اقتصادی و سیاسی دچار بحران می‌شوند:

در آن هنگام كه شهروندان سرپرست را مغلوب كردند، یا سرپرست و زمامدار به حقوق شهروندانش تجاوز روا داشت؛ در چنان اجتماعی است كه اختلاف كلمه و پراكندگی پدیدار می‌شود، نشانه‌های ستم و بیداد آشكار می‌گردد، نیرنگ و تباهی در دین رواج بسیار می‌یابد، راههای روشنِ شیوه‌های برنهادة [پیامبر گرامی] را به كناری می‌نهند، بر طبق خواستها و هواهای [اشخاص] رفتار می‌شود، احكام و قوانین الهی به تعطیلی كشیده می‌شود، بیماری‌های روانی رو به فزونی می‌گذارد، آن‌گاه هیچ‌كس [در چنین شرایطی] برای تعطیل‌شدن و به اجرا درنیامدن حقّی بزرگ دچار وحشت نمی‌شود، و در برابر به اجرادرآمدن باطلی بزرگ احساس بیم و هراس نمی‌كند. در چنان مجتمع نیكوكاران خوار می‌گردند و بدكاران عزیز و ارجمند می‌شوند، و حقّ خدا برای كیفردادن به این بندگان بس گران و بزرگ خواهد بود (همان(

آنچه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در اینجا بیان می‌كند، یك اصل اجتماعی و یك ناموس ثابت تاریخی است؛ در هر اجتماعی كه حقوق حاكم نباشد، و حاكمیت فرد و گروه چیرگی یابد، آن اجتماع به هرج و مرج و بحران‌های گوناگونی دچار می‌شود.

 آزادگی طبیعی

امیرالمؤمنین علیه‌السلام نه تنها قائل به آزادی اجتماعی بشر، كه قائل و معتقد به آزادگی او نیز هست و می‌فرماید: «ولاتكن عبد غیرك و قد جعلك الله حرا: بندة دیگری مباش، در حالی كه خدا تو را [موجودی] آزاده قرار داده است.» (همان، نامه 31(