مبحث اول – علم واطلاع

منظور از قید « عالماَ » که قانونگذار به آن تصریح نموده است وبه عبارتی علم واطلاع شریک چیست ؟ آیا مقصود از آن صرف علم واطلاع شرکاء از مجرمانه بودن عمل ارتکابی است یا آنکه هریک از شرکاء باید از قصد مجرمانه یکدیگر نیز آگاه باشند وبا تبانی قبلی درامر واحدی ومحقق ساختن نتیجه واحدی اقدام نمایند ؟

آنچه که حد متقین از رکن روانی شرکت درجرم بشمار می رود آن است که هریک از شرکاء حداقل از ماهیت عمل ارتکابی خود از آن جهت که امری نامشروع یا مجرمانه است ، مطلع و آگاه بوده باشند . در غیر اینصورت چنانچه کسی با دیگری درارتکاب عنصر مادی ذات جرم «ماهیت» با شخص یا اشخاص دیگر مداخله نماید بی آنکه از ماهیت مجرمانه آن آگاه باشد، شرکت در جرم درخصوص وی ( که عالم نبوده ) تحقق نمی یابد . بعنوان مثال اگر شخصی به تصور اینکه در اسباب کشی منزل دوستش به او کمک می کند . در بیرون آوردن اموال از منزلی مشارکت با او داشته باشد، بخاطر عدم اطلاع وی از مجرمانه بودن عملش یعنی سرقت ، شریک در این جرم محسوب نمی گردد . دکتر صانعی پس از تأکید براینکه مرتکبین عمل مجرمانه را بعنوان شریک جرم وقتی میتوان مجازات کرد که ازماهیت عمل خود آگاهی واطلاع داشته باشد ، می افزاید : « بعلاوه علم واطلاع باید در «حین ارتکاب جرم » موجود باشد وگرنه اگر شخصی بدون اطلاع در ارتکاب جرمی همکاری کند وپس ازخاتمه جرم متوجه قصد و نیت همکاران خود گردد، عمل او را نمی توان بعنوان شرکت درجرم مجازات کرد.(۱۰۰) حضرت آیت الله مرعشی نیز از فقها وحقوقدانانی هستند که دراین خصوص مفصلاً بحث کرده اند. ایشان می فرمایند : چون مشارکت از موضوعات حقیقیه است یعنی از افعالی محسوب می شود که دائر مدار قصد وانگیزه نیستند ، لذا بعد روانی در تحقق موضوع آن شرط نیست به خلاف اعمال قصدیه که به وجوه واعتبارات متفاوت میشود و درآن قصدوآگاهی وتوجه شرط است؛ در مشارکت چون ازامور واقعی حقیقی است ، علم به مشارکت شرط نیست یعنی لازم نیست که بدانند شریکند تا شریک محسوب شوند. لذا هرگاه دونفربدون آنکه قصد مشارکت در قتل داشته باشند وبدون اینکه از تصمیم هم مطلع باشند وتبانی قبلی داشته باشند ، به سمت فرد دیگری در یک زمان تیزاندازی کنند وتیرهردو در آن واحد به او اصابت کرده وموجب کشته شدنش شود، هردو نفر شریک در قتل محسوب می شوند اگرچه از عمل همدیگر خبر نداشتند ، چون قتل مستند به فعل هر دو بوده ، موضوع شرکت در قتل تحقق یافته است (۱۰۱) وبه عبارت دیگر رکن روانی هریک از شرکاء مستقل وازهم می باشد وتنها دراجرای رکن مادی شریک هستند .(۱۰۲)

اما در مقابل این نظریه برخی حقوقدانان دیگر، در تحقق شراکت درجرم، اطلاع شرکاء از قصد ونیت همدیگر را لازم وضروری می دانند . ازجمله دکترنوربها درهمین زمینه می نویسد : لازم است که شرکاءیک یا چند جرم از قصد ونیت یکدیگر برای عمل مجرمانه مطلع باشند و دراجرای جرم با توجه به قصد واحد، مرتکب جرم شوند .(۱۰۳) همچنین به عقیده یکی دیگر از اساتید حقوق یکی دیگر ازخصوصیات تعریف شرکت درجرم این است که مداخله کنندگاندرعملیات مادی جرم از قصد مجرمانه یکدیگر مطلع وآگاه باشند به دیگر سخن ، عملیات اجرایی جرم را باید با وحدت قصد به اتمام برسانند . در غیر اینصورت چنانچه کسی با دیگری درانجام عملیات مادی جرمی شرکت کنددرحالی که از قصد مجرمانه مباشر حرم مطلع نباشد، شریک درجرم محسوب نخواهد شد .(۱۰۴)

بهرحال آنچه درمشارکت درجرم قابل وحائز اهمیت است، مستند بودن به عمل شرکاست. وبا احراز رابطه استنادی بین عمل فردفرد شرکاء با جرم حاصله در تحقق شرکت درجرم، کفایت میکند بی آنکه نیازی به احراز علم واطلاع شرکاء از عمل مجرمانه یکدیگر باشد .