فقها در بحث امر به معروف و نهی از منکر، مصادیقی از تجسّس در امور شخصی افراد را چنین بیان کرده‌اند: 1. استراق سمع و گوش ایستادن (مثلاً برای تشخیص غناء بودن آهنگی؛ 2. استشمام (مثل استشمام دهان شخصی برای کشف شرب خمر؛ 3. طلب بازرسی از لباس‌ها و آنچه در زیر لباس مخفی کرده است؛ 4. سؤال از اسرار و عورات.10در منابع شیعی و اهل سنت، مواردی از تجسّس عمربن خطاب نقل شده است که یادآوری آنها برای شناخت موارد و مصادیق تجسّس حرام، مفید است.

الف. نقل کرده‌اند که عمر شبی از کوچه‌ای عبور می‌کند و صدای مرد و زنی را از خانه‌ای می‌شنود. وی از بالای دیوار خانه بالا می‌رود و مردی را به همراه زنی شراب به دست در حیاط خانه می‌یابد. به مرد می‌گوید: ای دشمن خدا! فکر می‌کنی خدا تو را در حالی که معصیت می‌کنی مستور خواهد داشت؟! مرد به عمر می‌گوید: ای امیرمؤمنان! اگر من یک اشتباه کردم، تو سه اشتباه کردی. خداوند فرموده: «و لاتجسسوا»، ولی تو تجسّس کردی، و گفته: «آتُوا البُیُوتَ مِن ابوابِها» و تو از دیوار آمدی و فرموده است: «اذا دَخَلتُم بُیوتاً فَسَلِّمُوا» و تو سلام نکردی.11

ب. از ابی‌قلابه نقل شده است که به عمر خبر رسید که ابومحجن ثقفی در خانه‌اش با اصحابش مشغول شرب خمر هستند. عمر راهی شد و وارد خانه ابومحجن شد، ولی در خانه‌اش جز یک مرد نیافت. ابومحجن به او گفت: ای امیرمؤمنان! این کار بر تو حلال نیست و خداوند از تجسّس نهی کرده است.12

ج. روزی عمر فردی از اصحاب خود را در جمع آنها نیافت. به ابن‌عوف گفت: با ما به منزل او بیا. وقتی به منزل او رسیدند، درِ خانه باز بود. آن مرد با زنش نشسته بود و زنش در ظرفی برایش نوشیدنی می‌داد. عمر به ابن‌عوف گفت: پس این مسئله او را از ما مشغول کرده بود. ابن‌عوف به عمر گفت: فکر می‌کنی در ظرف چه باشد؟ عمر گفت: می‌ترسم این کار تجسّس باشد. ابن‌عوف گفت: حتماً تجسّس است.13

2. تجسّس در امور اجتماعی

نوع دیگر تجسّس، تجسّس در امور اجتماعی و عمومی است. مراد از امور اجتماعی، مناسبات فرد با دیگر اعضای جامعه با عنوانی اجتماعی، مانند استاد، دانشجو، کارمند، ارباب رجوع، نانوا، میوه فروش و بقال است. امور اجتماعی عبارت است از امور مربوط به مشاغل، اصناف، شرکت‌ها، سازمان‌ها، نهادها، کارکنان و دولتمردان و هر مجموعه‌ای که شأن اجتماعی دارد.

هدف از این نوع تجسّس، کسب اطلاع از چگونگی عملکرد اجتماعی افراد، ‌نهادها و سازمان‌هاست تا طبق آن، راهکارهایی برای اصلاح امور اجتماعی مردم ارائه و از فعالیت مفسدان اجتماعی جلوگیری شود.برخی از فقها پس از بیان حکم اولی تجسّس که حرمت است، چهار مورد ذیل را از آن استثنا کرده‌اند:

1. زیر نظر گرفتن کارگزاران و کارمندان دولتی و تجسّس اخبار آنان به منظور اطلاع از اینکه آیا آنان مسئولیت‌های خود را با امانت و درستکاری انجام می‌دهند؛

2. زیر نظر گرفتن تلاش‌ها و تحرکات نظامی دشمنان؛

3. زیر نظر گرفتن تلاش‌ها و تحرکات مخالفان نظام اسلامی، منافقان، ‌احزاب سرّی داخلیِ مخالف نظام اسلامی؛

4. کسب اخبار از اوضاع و احوال مردم و جریان‌های جامعه به منظور آگاهی از نیازها و کمبودهای آنان و شکایت‌هایی که ممکن است داشته باشند.

به نظر می‌رسد این چهار قسم را می‌توان در دو قسم خلاصه کرد، چراکه مورد اول و چهارم یکی هستند و به امور اجتماعی مربوط می‌شوند، همچنانکه مورد دوم و سوم به تجسّس از دشمنان مربوطند؛ چه داخلی و چه خارجی، و چه بیگانه و چه هموطنی که ایادی بیگانگان شده ا‌ست.از آنجا که پیش‌تر گفتیم «تجسس» اصطلاحی است که در مورد کشف امور مخفی و پنهانی به کار می‌رود، به نظر می‌رسد تجسّس در امور اجتماعی، جزء اقسام تجسّس نباشد و اصطلاح صحیح در مورد آن، «بازرسی» یا «نظارت» است، چون ماهیت کار کارکنان و نهادهای اجتماعی، امر مخفی نیست و اساساً شأن آنها اجتماعی و در ارتباط با دیگران بوده و مشهود و آشکار است.

به عبارت دیگر، ماهیت عمل آنها اجتماعی و غیر شخصی است گرچه ممکن است برخی از کارکنان که در کارشان خیانت می‌کنند بخواهند این عمل را مخفی کنند، ولی این مخفی کردنِ امرِ آشکار و مشهود است، نه اینکه ماهیت عملشان شخصی و پنهانی باشد. بنابراین، به نظر می‌رسد این قسم، تخصصاً از موضوع تجسّس خارج است.

همچنین تجسّس درباره دشمنان نیز تخصصاً از موضوع تجسّس خارج است، زیرا این نوع تجسّس نیز به اموری مربوط است که ماهیت اجتماعی‌ دارند. برای مثال، طرح‌ها و اعمالی که یک کشور در مورد کشور دیگر دارد، ماهیت بین‌المللی و اجتماعی دارد. البته اینکه آن کشور برای موفقیت در اهداف خود، باید این طرح‌ها و نقشه‌ها را از دید دیگر کشورها و دشمنان خود مخفی بدارد،‌ باعث مخفی و شخصی شدن ماهیت عمل نمی‌شود. بنابراین، این قسم نیز تخصصاً از موضوع تجسّس خارج است.

با وجود این، لغت تجسّس، به طور مطلق در مورد کشف امور مخفی به کار می‌رود؛ چه اموری که ذات و ماهیت شخصی، مخفی و پنهانی دارند و چه اموری که ماهیت اجتماعی‌ و عمومی دارند، ولی فاعل آنها درصدد مخفی‌کردن و پنهان‌داشتن آن است. عنوان مناسب برای تجسّس در امور اجتماعی و عمومی، «بازرسی» و «نظارت»، و برای تجسّس در امور دشمن، «کسب اطلاعات و خبر» است.

3. تجسّس در امور دشمنان

نوع دیگر تجسّس، تجسّس در امور دشمنان حکومت و ملت است؛ یعنی گردآوردن اطلاعات درباره دشمنان و مخالفان نظام، از قبیل منافقان و جاسوسان و گروه‌های مخفی، چه در داخل کشور و چه در خارج از آن، برای اطلاع از فعالیت‌ها،‌ نقشه‌ها و طرح‌های عملیاتی آنها تا بتوان در موقع مناسب، واکنش نشان داده، نقشه‌های آنها را نقش بر آب نموده و از ملت و میهن خود دفاع کرد.این نوع تجسّس، شامل اموری چون تعقیب و زیر نظرگرفتن افراد مشکوک،‌ رفت و آمدها و ملاقات‌های آنان با افراد و گروه‌های مختلف و استراق سمع می‌شود.