واژه لطف در لغت در معانی مهربانی و اکرام،‌قرب و نزدیکی، کوچکی و ریزی، خفا و پنهانی، نرمی و آشکاری به کار رفته است، و در علم تجوید تلطف به معنی اِماله است.[4]
لطف در اصطلاح متکلمان از صفات فعل الهی است، یعنی افعالی که به مکلفان مربوط می‎شود و مقصود این است که خداوند آنچه مایه گرایش مکلفان به طاعت و دوری گزیدن آنان از معصیت می‎باشد را در حق آنان انجام داده و این امر مقتضای عدل و حکمت الهی است، چنان که تبیین آن خواهد آمد عبارت ذیل تعریف مشهور قاعده لطف است
«اللطف ما یقرب العبد الی الطاعه و یبعده عن المعصیه».
متکلمان لطف را به دو اعتبار تقسیم کرده‎اند:
الف: به اعتبار این که مکلف از لطف بهره می‎گیرد یا نه. هر گاه از آن بهره گیری کند، و در سایه لطف تکلیف را انجام دهد، آن را لطف «محصل» گویند. یعنی لطفی که به مرحله تحقق و تحصل رسیده است. و هرگاه مکلف آن را به کار نبندد، لطف را «مقرب» گویند، زیرا نقش آن درحد این بوده است که زمینه هدایت را فراهم نموده، و در حقیقت مکلف را به طاعت نزدیک ساخته است. هر چند در اثر سوء اختیار مکلف، تحقق نیافته است.
جامع این دو قسم، داعی گری و برانگیزگی لطف است. چنان که سید مرتضی گفته است:
«لطف دارای دو قسم است: یکی آن که مکلف به واسطه آن انجام طاعت را اختیار می‎کند، و اگر لطف نبود آن را اختیار نمی‎کرد، و دیگری آن که مکلف به واسطه آن به انجام طاعت نزدیک می‎گردد، و جامع آن دو این است که نقش داعویت دارند».[5]
برخی، تفاوت لطف مقرب و محصل را در این دانسته‎اند، که لطف مقرب با غرض از تکلیف سنجیده می‎شود، و لطف محصل با غرض از خلقت.[6]
ولی اولاً: این تفاوت در کلمات متکلمان عدلیه ذکر نشده است، و ثانیاً: غرض از تکلیف در عرض غرض از خلقت نیست، بلکه آن دو، در طول یکدیگرند